Nawet jeśli jesienią sto lat temu było jasne, że Polska odrodzi się po wieloletniej niewoli, to jednak włączenie w jej skład ziem zagarniętych przez Prusy nie było bynajmniej przesądzone. Pokonane i upokorzone Niemcy tym bardziej zabiegały o utrzymanie nabytków na wschodzie, a - wobec różnic interesów miedzy zwycięskimi mocarstwami - w grze o przynależność państwową tych ziem wcale nie stały na straconej pozycji.

Od dawna istniała sieć jawnych organizacji, które służyły tworzeniu potencjału możliwego do wykorzystania w ewentualnym powstaniu. „Sokół”, skauting, towarzystwa sportowe, w 1918 r. doszła jeszcze tajna Polska Organizacja Wojskowa. Oficjalne organizacje też prowadziły tajne szkolenia wojskowe. Paradoksalnie, stworzeniu siły wojskowej przysłużyło się także przeszkolenie tysięcy polskich rekrutów w niemieckiej armii.

26 grudnia 1918 r. do Poznania zawitał w drodze do Warszawy wracający do kraju Ignacy Paderewski. Wygłosił płomienną mowę, odbyła się patriotyczna manifestacja. Niemcy odpowiedzieli demonstracją zbrojną. Bezczeszczono flagi polskie i państw Ententy, padły pierwsze strzały. Uzbrojeni Polacy z POW, Straży Ludowej i zorganizowanej przez Niemców, mieszanej narodowo Służby Straży i Bezpieczeństwa - odpowiedzieli ogniem. Rozpoczęły się walki o miasto. W szturmie na Prezydium Policji padł pierwszy zabity powstaniec - Franciszek Ratajczak. W ciągu pierwszych dni Polacy opanowali najważniejsze obiekty w mieście. Ostatnim było zajęte 6 stycznia 1919 r. lotnisko na Ławicy, co z jednej strony utrudniło Niemcom ataki z powietrza na siły powstańcze, z drugiej - wyposażyło powstańców w lotnictwo, które m.in. zbombardowało lotnisko we Frankfurcie nad Odrą.

Wybuchły też walki poza Poznaniem. W pierwszych dniach powstańcy opanowali m.in. Buk, Gniezno, Gołańcz, Grodzisk Wielkopolski, Kcynię, Kościan, Kórnik, Oborniki, Opalenicę, Ostrów Wielkopolski, Pniewy, Szamotuły, Śrem, Środę Wielkopolską, Trzemeszno, Wągrowiec, Wielichowo, Witkowo, Wrześnię. Później walki toczyły się ze zmiennym szczęściem, jednak powstańcy zdołali opanować większość terytorium zamieszkiwanego wówczas przez Polaków.

Komisariat Naczelnej Rady Ludowej powołał Komendę Główną Wojsk Powstańczych na czele z mjr. Stanisławem Taczakiem. Równocześnie toczył pertraktacje z Niemcami, w których wyniku wycofano z Poznania 6. pułk grenadierów, którego działania 27 grudnia spowodowały wybuch walk.

8 stycznia 1919 r. władzę przejął Komisariat NRL, mianując na wodza naczelnego powstania gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Rozpoczęto przejmowanie administracji z rąk niemieckich. 17 stycznia ogłoszono pobór do Armii Wielkopolskiej.

Równocześnie o prawa Polski do ziem zaboru pruskiego zabiegali polscy reprezentanci, zwłaszcza Roman Dmowski, na rozpoczętej 18 stycznia konferencji pokojowej w Wersalu. Usiłowano też bezpośrednich rokowań z Niemcami, ale stawiali oni warunki nie do przyjęcia dla Polski. 16 lutego 1919 r. zawarto w Trewirze układ przedłużający rozejm, kończący pierwszą wojnę światową. Objął on także Wielkopolskę, a Armię Wielkopolską uznał za część sił Ententy. Lokalne walki z niepogodzonymi z klęską Niemcami trwały jeszcze przez jakiś czas.

28 czerwca 1919 r. podpisano układ wersalski, określający przebieg granic w powojennej Europie. Przyznawał on niemal całą Wielkopolskę odrodzonemu państwu polskiemu. Wysiłek polityczny i zbrojny Wielkopolan, okupiony krwią około 1200 zabitych powstańców, przyniósł im i Polsce pełny sukces.