Budowa i uruchomienie Akademii Rybołówstwa i Nauk o Morzu w Angoli jest największą polską inwestycją w Afryce, a zarazem największym projektem edukacyjnym Unii Europejskiej na tym kontynencie. Polska wsparła projekt budowy uczelni morskiej kredytami: 14 mln dolarów w I etapie i 60 mln euro w II etapie. Bezpośrednio za inwestycję odpowiadała pomorska spółka Navimor, a koncepcję organizacyjną i edukacyjną stworzyła Akademia Morska w Gdyni. Ministerstwo Finansów oraz Bank Gospodarstwa Krajowego prawidłowo realizowały swoje obowiązki wynikające z zawartych z Rządem Angoli umów kredytowych. NIK zwraca jednak uwagę na brak aktywnej promocji wśród polskich przedsiębiorców możliwości ubiegania się o kontrakty w ramach tego projektu.

Pomysł utworzenia Akademii Rybołówstwa i Nauk o Morzu w Namibe w Angolii powstał w 2006 roku, a polska spółka Navimor wraz z Akademią Morską w Gdyni (obecnie Uniwersytet Morski w Gdyni) rozpoczęły realizację projektu. W ramach pomocy wiązanej dla Republiki Angoli, Polska wsparła projekt budowy uczelni morskiej umowami kredytowymi na kwotę 14 mln dolarów w 2006 r. (I etap – budowa, wyposażenie i program szkoleniowy) oraz 60 mln euro w 2010 r. (II etap – konstrukcja, wyposażenie, obsługa i program edukacyjny). III etap projektu na kwotę 60 mln dolarów do 11 czerwca 2021 r. nie został zaakceptowany przez stronę polską, ze względu na różnicę zdań co do jego zakresu przedmiotowego.  

Akademia Rybołówstwa i Nauk o Morzu w Moçâmedes w prowincji Namibe w Angoli rozpoczęła swoją działalność w lipcu 2017 r. Tym samym było to największe przedsięwzięcie edukacyjne prowadzone w Afryce przez kraj Unii Europejskiej, a równocześnie modelowy przykład współdziałania sektora biznesowego i edukacyjnego w realizacji tak złożonego przedsięwzięcia poza granicami naszego kraju. W ramach tego projektu na terenie ok. 70 ha wybudowano nowoczesne budynki akademickie o łącznej powierzchni ok. 32 tys. m2.Akademia jest przygotowana do przyjęcia blisko 1500 studentów na 14 specjalnościach, w ramach trzech wydziałów: rybołówstwa, przetwórstwa rybnego i eksploatacji zasobów wodnych.

Głównym założeniem kontroli było dokonanie oceny działań ministra właściwego ds. finansów publicznych, jako przedstawiciela Rządu RP, w zakresie wykonywania przez niego praw i obowiązków wynikających z zawartych z Rządem Republiki Angoli umów o udzielenie kredytów w ramach pomocy wiązanej. Kontrola dotyczyła lat 2010-2020.

Najważniejsze ustalenia kontroli

Zdaniem NIK, Ministerstwo Finansów oraz Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) prawidłowo realizowały swoje obowiązki wynikające z zawartych z Rządem Angoli umów kredytowych, udzielonych w ramach pomocy wiązanej, a przeznaczonych na tworzenie i budowę Akademii Rybołówstwa i Nauk o Morzu w Namibe w Angoli. Ministerstwo Finansów zgodnie z zapisami obydwu umów kredytowych notyfikowało w OECD projekty kontraktów w terminach wynikających z tych umów. Ministerstwo Finansów w ramach umowy kredytowej z 2010 r. zaakceptowało jeden kontrakt o wartości ponad 70,5 mln euro zawarty przez spółkę Navimor. Natomiast w ramach umowy kredytowej z 2017 r. (na kwotę 60 mln dolarów) został zawarty jeden kontrakt, który jednak nie uzyskał akceptacji strony polskiej. Głównym powodem były opinie ministra właściwego do spraw gospodarki, Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Prokuratorii Generalnej RP wskazujące na konieczność zapewnienia pełnej funkcjonalności Akademii na poziomie edukacyjnym, a nie tylko technicznym, jak życzyła sobie tego strona angolska. Ze względu na pandemię wirusa SARS-COV-2 i brak możliwości bezpośrednich rozmów pomiędzy przedstawicielami Polski i Angoli, wstrzymane zostały rozmowy w celu uzgodnienia zakresu rzeczowego III etapu projektu.

Ministerstwo Finansów powierzyło BGK obsługę bankową oraz prowadzenie ewidencji obydwu umów kredytowych, który realizował ją w ramach zawartych umów agencyjnych. Podpisanie Porozumienia Bankowego pomiędzy BGK a Banco de Poupanca e Credito (rządowym bankiem w Angoli, który miał obsługiwać umowę) nastąpiło z prawie dwuletnim opóźnieniem od terminu wynikającego z umowy kredytowej z 2010 r. (wynikało to z przyczyn niezależnych od BGK). W ramach umowy kredytowej z 2010 r. w 22 transzach wypłacono spółce Navimor prawie 100 proc. z przyznanej kwoty 60 mln euro kredytu. Rząd Republiki Angoli, zgodnie z zapisami umowy kredytowej z 2010 r. dokonał spłaty rat kapitałowych w wysokości 8,5 mln euro oraz rat odsetkowych w kwocie 734,6 tys. euro. Według stanu na koniec 2020 r. do spłaty pozostał kapitał w wysokości 51,5 mln euro.

Bank Gospodarstwa Krajowego wszystkie kwoty spłaty rat kapitałowych i odsetkowych przekazał na odpowiednie rachunki budżetu państwa. Ponieważ 13 z 17 rat kapitałowo-odsetkowych zostało spłaconych z opóźnieniem wynoszącym od 1 do 140 dni, BGK naliczył, zgodnie z zapisami umowy kredytowej, odsetki za opóźnienie w łącznej kwocie 5,8 tys. euro, które zostały spłacone. Ponadto BGK nie wliczył w ciężar udzielonego kredytu żadnych kosztów, gdyż na podstawie zawartych z Ministerstwem Finansów umów agencyjnych otrzymywał wynagrodzenie ryczałtowe za obsługę wszystkich zobowiązań oraz należności Skarbu Państwa wynikających z umów rządowych.

Z ustaleń kontroli NIK wynika, że zawarte umowy kredytowe z 2010 r. i 2017 r. nie dawały stronie polskiej możliwości udziału Ministerstwa Finansów w procesie wyboru kontrahentów, którzy mieli realizować poszczególne kontrakty. W związku z tym kwestia zapewnienia konkurencyjnego trybu wyboru kontrahentów, a tym samym zapewnienia jak najbardziej gospodarnego sposobu wydatkowania środków przyznanych w ramach kontraktów, realizowana była tylko przez stronę angolską, na podstawie obowiązujących w Angoli przepisów. Co więcej Ministerstwo Finansów nie dysponowało nawet informacjami, jakie procedury, czy też zasady wyboru kontrahentów zostały zastosowane przez stronę angolską.

Ministerstwo Finansów prowadziło monitoring udziału wartości towarów i usług polskiego pochodzenia, w kontrakcie realizowanym na podstawie umowy kredytowej z 2010 r., poprzez przyjęcie oświadczenia eksportera oraz przeprowadzenie, po zakończeniu realizacji kontraktów, kontroli skarbowej w tym zakresie. Osiągnięto minimalny 60 proc. udział wartości towarów i usług polskiego pochodzenia – na koniec lipca 2016 r. wyniósł on 95 proc. NIK jednak zwraca uwagę, że przyjęty w Ministerstwie sposób weryfikacji przedmiotowego udziału dopiero po zakończeniu kontraktu rodzi ryzyko, że w sytuacji tego wymagającej nie uda się podjąć skutecznych działań zaradczych w trakcie jego realizacji.

Najwyższa Izba Kontroli zwraca również uwagę na brak należytego współdziałania ministra właściwego do spraw finansów publicznych, ministra właściwego do spraw gospodarki oraz ministra właściwego do spraw zagranicznych przy promowaniu projektu budowy Akademii w Namibe w Angoli. Zdaniem NIK podjęcie aktywnych działań promocyjnych przy współpracy ww. ministrów mogłoby przyczynić się nie tylko do większego zainteresowania polskich przedsiębiorców, ale również do stworzenia im możliwości wejścia na nowy rynek w Angoli. Izba pozytywnie za to ocenia powołanie we wrześniu 2019 r. przez Ministra Finansów Zespołu do spraw międzyrządowej współpracy kredytowej, jako organu pomocniczego, a głównie opiniodawczego w zakresie podejmowania międzyrządowej współpracy kredytowej i wykonywania międzynarodowych umów kredytowych.

Ustalenia kontroli wskazują, iż zostały zrealizowane wszystkie główne założenia związane z realizacją projektu budowy Akademii w Namibe w Angoli. Założenia edukacyjno-dydaktyczne zrealizowano zgodnie z ustaleniami z Ministerstwem Rybołówstwa i Morza Republiki Angoli. Uniwersytet Morski w Gdyni, będący głównym partnerem edukacyjnym w tym projekcie, wywiązał się z przewidzianych kontraktem zadań. Dla planowanych do utworzenia trzech wydziałów Akademii, opracowano programy nauczania i instrukcje laboratoryjne, listy laboratoriów i ich wyposażenia, stworzono i wydano w języku portugalskim 28 tytułów podręczników akademickich. Ponadto zorganizowano w Polsce studia magisterskie i doktoranckie dla studentów z Angoli.

Wystąpiły co prawda nieprawidłowości, dotyczące m.in. opóźnień w realizacji części zadań, jednak wynikały one przede wszystkim ze skali złożoności i innowacyjności projektu. Największe opóźnienia, bo wynoszące 10 i 18 miesięcy odnotowano przy przygotowaniu koncepcji działania Centrum Ratownictwa Morskiego i Przeciwpożarowego w Szkole, propozycji zestawu urządzeń i sprzętu, procedur funkcjonowania Ośrodka Szkolenia Zawodowego: Ratowniczego oraz Pożarowego w Akademii, jak też instrukcji laboratoryjnych i opisów ćwiczeń. Opóźnienia wystąpiły także przy tworzeniu podręczników czy też harmonogramów zajęć, ponieważ wymagały współpracy wielu naukowców. W toku kontroli ustalono także, że Akademia Morska w Gdyni wypłaciła studentom z Angoli zawyżone stypendia – chodzi o kwotę 93,6 tys. zł (na etapie podpisywania umowy pojawiła się wątpliwość, czy stypendia wypłacane angolskim studentom podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych).

Wnioski

Najwyższa Izba Kontroli wnioskowała do Ministra Finansów, Funduszy i Polityki Regionalnej o wprowadzenie mechanizmu bieżącego monitoringu stopnia realizacji poziomu udziału wartości dostaw polskiego i zagranicznego pochodzenia, jeszcze w trakcie realizacji kontraktów zawieranych w związku z realizacją międzyrządowych umów kredytowych.

Ponadto w opinii NIK administracja rządowa oraz nadzorowane przez nią jednostki organizacyjne, powinny współpracować przy aktywnym promowaniu zawartych umów kredytowych, w celu upublicznienia informacji o zawartych umowach kredytowych. Zdaniem Izby umożliwiłoby to większej liczbie polskich przedsiębiorców ubieganie się o realizację kontraktów. Zadanie to mógłby koordynować np. powołany w 2019 r. Zespół do spraw międzyrządowej współpracy kredytowej, którego zadaniem jest szeroka koordynacja procesu udzielania tego typu kredytów, w tym m.in. opiniowanie kontraktów eksportowych.

Minister Finansów w odpowiedzi na wystąpienie pokontrolne poinformował, iż przeanalizuje możliwość uzupełnienia bieżącego monitoringu realizacji kontraktów w ramach międzyrządowych umów kredytowych o informacje na temat poziomu udziału wartości dostaw polskiego pochodzenia.

Materiały audiowizualne dla radia, TV i portali internetowych >>